Къырымтатар тили мевзусы халкъымыз арасында энъ чокъ раатсызлагъан ве энъ чокъ музакере этильген мевзуларындан биридир. Меселени бираз айдынлатмакъ ичюн элифбемизнинъ тарихына бир козь ташлайыкъ.
Къырымтатар тили – Къырымда шекилленген ве тамыр халкъ олгъан къырымтатарларнынъ тувгъан тили олгъанына ич бир шубе ёкъ. Этрафымызда яшагъан башкъа миллетлер не деселер биле, тарихий делиллер акъикъатны косьтерелер. Нидже дженклер, урушлар ярымадамызнынъ топракъларында кечти, нидже миллетлер, къабилелер бу шерефли топракъларгъа саип олмакъ ынтыла эдилер, лякин бизим тамырларымыз о къадар терен ки, «къырым халкъы», «къырым тили» дегенде, халкъымыз, тилимиз козь огюне алынмакъ керек.
Къырымтатар халкъынынъ тарихы ве бунынен бир сырада тили, эдебияты, медениети къадимий заманлардан озь инкишаф ёлуны башлады. Къырымлылыр ве оларнынъ тюркий эдждатлары тарихий инкишафында Орхон-Енисей (руна), уйгъур, согъд, мани, арап, латин, славян (кирилл) уруфатларыны (графикаларыны) къуллангъан язы системаларынен файдаландылар. Умумхалкъ къырымтатар тилининъ тарихы Алтай девиринден башланса, къырымтатар тилининъ язма ядикярлыкълары белли олгъан Къадимий тюрк девринде япылгъан бу девирнинъ тили ве абиделери бутюн тюркий халкъларгъа менсюптир. Энъ къадимий, VI-VIII асырларгъа аит, Орхон-Енисей озенлери боюнда тапылгъан язылардыр. Бу абиделер къырымтатар тилининъ язма ядикярлыкълардан илькисидир. Языларнынъ эсас манасы — эдждатларымызнынъ тувгъан юртунынъ улулыгъы ве дюльберлигинен гъурурланмасындан, шерефленгенлери акъкъында беян эткенлеринден ибареттир. Руна язысы биринджи миллий элифбе оларакъ беш асыр девамында къулланылды. Онынъ юз эллиден зияде ишарети бар. Бу ишаретлер къыркъ ариф иле бериле.
Къадимий тюрк къабилелернинъ осюв деври Алтын деври деп сайыла. Шу девирде тюркий тилининъ къыймети бутюн дюньягъа белли олгъан, яни тильнинъ урьмети эп арткъандыр. Шундан себеп, та о девирде тюрк тилини огренмек ве огретмек макъсадынен пек чокъ китаплар язылгъан эди. Къадимий тюрк абиделери бутюн дюньяны айретте къалдыргъан. Къырымтатар тили де тюркий тиллернинъ сырасына киргени себебинден къырымтатар тилинде язылгъан эсерлер дигер тюркий халкъларгъа, тюркий халкъларнынъ тилинде язылгъан эсерлернинъ тили исе бизге анълашыла. Тамам о девирде халкъымызнынъ тарихында, тилимизнинъ инкишафында энъ эмиетли, салмакълы арап язысы къабул олунды. Бу язы Араме язысы эсасында шекилленди. Къадимий ядикярлыкълардан Намар язысы (328 сенеси) ве Забев язысы (512 сенеси) энъ мешурларыдыр. Бу уруфатыны къулланмамызда Ислям динини къабул этюви, арапларнен тиджарий мунасебетлер киби адиселернинъ эмиети буюктир. Арап элифбесинен бирликте тилимизге баягъы арап сёзлери кирди, адларымызнынъ тахминен етмиш файызы арап адларыдыр.
Арап элифбесине 28 ариф мевджут, лякин къырымтатар тилине хас олгъан нъ, къ, гъ киби арифлерини ифаделемек ичюн денъишмелер олды. Мусульман халкълары тарафындан къулланылгъан язув Къырымда 1928 сенесине къадар ишлетильди. 1928 сенеси Къырымда буюк ве эмиетли тиль конференциясы олып кечти. Мезкюр конференцияда энъ эмиетли ве биринджи невбетте тургъан мевзу «Къырымтатар тилининъ арап уруфатындан латин уруфатына кечмеси». Бу суальни чезмек ичюн конференцияда бир сыра белли тильшынас, эдебиятшынас алимлеримиз, зиялыларымыз иштирак эттилер. Нетиджеде, къарар къабул олунды ве еди асыр девамында къулланылгъан арап элифбеси латин элифбесине денъиштирильди. Элифбе къырымтатар тилининъ сеслерни ифаде этмек ичюн гъает онъайтлы ве келишкен эди, лякин къырымтатар язысы тарихында латин уруфаты энъ аз муддет ишленильген уруфаттыр. Бунъа себеп олгъан Совет укюметининъ кирилл (рус) графикасы эсасында азырланылгъан, янъы къырымтатар элифбенинъ проекти РСФСР халкъ маарифи комиссарлыгъынынъ эмири муджиби (№ 989) 1938 сенеси июнь 22 тасдикъланды. Шу айнынъ сонъунда, къырымтатар язысы кирилл элифбесине кечирилюви акъкъында къарар чыкъты. 1939 сенеси А. И. Бакъкъал, А. Ислямов, Э.А. Къуртмоллаев ве Р.М. Мулина янъы рус графикасы эсасында ильк къырымтатар имля лугъатыны нешир эттилер. Кирилл уруфаты къабул этильгенинен, тилимизнинъ хусусиетлери, теляффуз инджеликлери гъайып олув ёлуна огърады. Шу ерде советлер сиясетининъ усталыгъыны къайд этмелимиз, яни халкъымызны тамырларындан узьмек бир васта оларакъ анъламакъ мумкюн. Меселя, [ö], [ü], [h] киби сеслерни тек ихтиярларымызнынъ теляфузында эшите билемиз. Албу ки, тилимизнинъ сеслерини, теляфузымызнынъ аэнклигини толусынен еткизмеген рус элифбесинен аля да къулланамыз.
Тарихымызда ойле олды ки, къырымтатарлар ве оларнынъ тиллери эки буюк, огъуз ве къыпчакъ, къабилелернинъ сынъырында инкишаф эттилер. Шу себептен, тилимиз гъает гузель ве зенгиндир. Къырым тилини яхшы дереджеде бильген инсан, къалгъан йигирмиден зияде тюркий тиллерни анълар ве къонуша билир, бу бизим айырылмаз хусусиетимиздир. Шу изден, элифбени денъишмек киби муим меселени чезильмесинде енгиль ёллар къыдырмайып, яни якъын бир тилининъ азыр уруфатыны къабул этмейип, башкъа тюркий тиллерде бу мевзуда теджрибелеринен таныш олып ве энъ эсасы тарихий грамматикаларыны, Гаспралы ве Чобан-заделеримизнинъ ильмий ишлерини терен огренип, къырымтатар тилине ляйыкъ элифбени мейдангъа кетирмелимиз.
Алие Сеферша
Нет комментариев